Openingstoespraak Gerard Jagers op Akkerhuis

Permanent Repetition: van kunst naar hyperkunst

Een paar weken geleden belde Raymond mij met een paar intrigerende vragen ‘Als robots intelligent worden, worden ze dan ook creatief?’ Wat betekent een creatieve robot voor de schilderkunst? Zou zo’n robot het leuk vinden om te schilderen? Kan hij/zij genieten van The Act of Painting? Veranderen zelfdenkende computers straks onze cultuur, en zullen wij dan nog wel willen schilderen? Filosofische vragen, waarop ik geen kort antwoord heb. Wel kan ik u een aantal ideeën voorleggen die aanleiding kunnen zijn voor een discussie over deze kwestie.

 

Ik ben bioloog en systeemkundige en heb me de afgelopen 25 jaar verdiept in de oorsprong van het leven. In 2010 ben ik gepromoveerd op een nieuwe theorie voor de evolutie. Een theorie die begint bij de dode materie. In grote lijnen beschrijft de theorie een ladder die Aristoteles (300 vC) in de Griekse oudheid aanduidde als de Scala Naturae. Echter, de ladder van Aristoteles is een allegorie, geen wetenschap. Ik raakte gefascineerd door de wens om een wetenschappelijke Scala Naturae te maken, op basis van processen waardoor de kleinste deeltjes, onderaan de ladder, door ‘permanent herhaalde samenklontering’ steeds grotere deeltjes konden vormen. Het resultaat is de Operator Hiërarchie gaan heten, met op elke trede van de ladder een nieuw ‘deeltje’, een nieuw soort ‘operator’. Helaas kan ik niet in vijf minuten de hele Operator Theorie in detail uitleggen. Heel in het kort werkt de Operator Hiërarchie als volgt: tijdens elke stap op de ladder omhult een nieuwe ‘zelfreferente’ vorm een nieuw ‘zelfreferent’ proces. Bijvoorbeeld, bij een atoom omhullen elektronenschillen (zelfreferente vorm) een atoomkern (een zelfreferente interactie tussen protonen en neutronen). En een cel ontstaat als een membraan (zelfreferente vorm) een zichzelf-onderhoudende set van enzymen omhult (een zelfreferent proces). Omhulling na omhulling ontstaat op deze wijze een repeterend systeem. De operator hiërarchie begint met quarks, en vervolgt dan met kerndeeltjes (de hadronen), atomen, moleculen, cellen, endosymbionte cellen, endosymbionte meercelligen, en dieren. Het was een grote verassing om te ontdekken dat de ladder een interne regelmaat vertoont. En deze regelmaat kunnen we extrapoleren. Zo kunnen we voor het eerst in de geschiedenis voorbij de horizon van de evolutie kijken. En wat staat op de volgende trede? De intelligente, zelfbewuste robot. Omdat technische geheugens eenvoudig kunnen worden uitgebreid, en het menselijke geheugen niet, is het idee dat zo’n intelligente robot veel intelligenter kan worden en veel meer kan weten dan een mens. Menselijke intelligentie wordt straks relatief klein. Wij worden de dwergen van de intelligentie. En de robots de reuzen. Dat intelligente robots er binnenkort aankomen zeggen veel mensen (onder andere Ray Kuzweil, een beroemd Amerikaans schrijver, informaticus, uitvinder en futurist). Ondertussen beschouwen veel kunstenaars AI niet als vooruitgang. Maar zodra de eerste AI is gemaakt, zal de wereld razendsnel veranderen. Nog sneller dan door het internet. De reden is dat, als je de eerste intelligente robot hebt gemaakt, je deze eenvoudig kunt namaken. Een kind baren en dertig jaar opvoeding en onderwijs per generatie hoeft niet meer. Immers de totale ‘kennis’ van een intelligente robot staat in de computer. En kennis in de computer kun je met weinig moeite kopiëren en delen. Al snel zullen we leven in een wereld waar het wemelt van de slimme robots. En – denk aan de film HER (met Joachim Phoenix) deze robots hoeven niet perse een menselijk ‘lijf’ te hebben om met mensen te communiceren. Daarbij kan één zo’n robot tegelijk met heel veel mensen contact onderhouden. Deze robots zullen een onvoorstelbare evolutionaire kracht zijn. Het is daarom nu de tijd om ons af te vragen wat de positie van de mens wordt in de survival of the fittest in een toekomst vol intelligente robots. U denkt misschien dat ik zomaar een spannende voorspelling doe? Integendeel, ik ben ervan overtuigd dat intelligente robots er snel zullen komen en een enorme impact zullen hebben. Nu terug naar de schilderkunst. Wat betekenen bovenstaande ontwikkelingen voor de schilderkunst? Hoe bijzonder is een mens ten opzichte van een intelligente robot? Hoe bijzonder is het als je kunstenaar bent? Kunstenaars hebben een passie voor schilderen, beeldhouwen, of een andere kunstvorm. Sommigen kunstenaars zeggen dat het maken van kunst voor hen een noodzaak is om te kunnen bestaan. Ze kunnen net zo min leven zonder kunst als zonder zuurstof. Je kunt dan denken: een computer heeft die noodzaak niet, en dus blijft schilderen iets typisch menselijks. Maar kijk eens naar een schilderij van een chimpansee, en vergelijk dat met een schilderij van een mens. U vindt vast dat een chimpansee primitief schildert. En kijk nu eens naar een schilderij van een mens, en vergelijk dat met het werk van een intelligente robot. Als een robot factoren intelligenter is dan een mens, zal de robot mensenkunst dan reuze primitief vinden? En wat bedoelt zo’n robot met ‘primitief’? Laat ik deze lezing afsluiten met een uitdaging aan de kunst om zichzelf te bekijken in de spiegel van de hyper-intelligente computer. De spiegel van een totaal veranderde maatschappij. Als hyper-intelligente robots ook hyper-kunst maken, wat voor nieuwe en spannende dimensies kunnen we dan in deze spiegel zien? Wordt de nieuwe kunst grootser, mooier en meeslepender dan mensen ooit hebben gemaakt? Kunnen wij mensen deze hyperkunst nog begrijpen? Waarom zouden mensen straks nog kunst maken als deze moet concurreren met hyperkunst? Of bestaat er zoiets als typisch menselijke schilderkunst? Er liggen grote uitdagingen voor de kunstwereld om antwoorden te vinden op dit soort vragen. De kunst staat op de drempel van een nieuwe tijd.

Gerard Jagers op Akkerhuis, system-scientist